Waarom werd Isaak Babel vermoord?

— Isaak Babel en zijn echtgenote Zjenja aan het strand van Sint-Idesbald in België, zomer 1928. Isaaks moeder was uitgeweken naar Brussel, zijn echtgenote naar Parijs. (Uit Isaak Babel. Brieven naar Brussel 1925-1939.) —

We weten niet waarom de Russische schrijver Isaak Babel in 1940 vermoord is, maar we mogen wel veronderstellen. Dat doet ook Adrien Le Bihan in zijn Babelbiografie.⁽¹⁾Adrien Le Bihan. Isaac Babel, L’écrivain condamné par Staline. 2015. Paris, ed. Perrin. 343 pp.  Babel wordt vermoord, zegt hij, omwille van zijn verhalenbundel De rode ruiterij, een boek dat hij vele jaren eerder geschreven heeft.

Vitali Schentalinski die, tijdens de periode van de Perestrojka, als eerste de betreffende gevangenisprotocollen kan inkijken, denkt daar anders over: Babel is, schrijft hij, slachtoffer geworden van een valse getuigenis. Wanneer Nikolaj Jezjov, hoofd van de NKVD, tijdens de Grote Zuivering zelf weggezuiverd wordt, sleept hij de entourage van zijn echtgenote daarin mee en bijgevolg ook Babel die een vriend van haar is. In die visie wordt Babel niet omwille van zijn geschriften vermoord, maar door een achterbakse echtgenoot.⁽²⁾Vitali Chentalinski. La Parole Ressuscitée. Dans les archives littéraires du K.G.B. Uit het Russisch in het Frans vertaald door Galia Ackerman en Pierre Lorrain. Editions Robert Laffont, Paris 1993. 462 pp.

Het minste wat je daarvan kunt zeggen is dat het inderdaad niet erg verstandig is van Babel om het huis van de opperbeul Jezjov te frequenteren. Dichter Osip Mandelstam vraagt Babel naar het waarom. Babel: ‘Ik snuif daar de sfeer op om te weten hoe het voelt.’ Dat valt te begrijpen, het is bekend dat Babel de wereld van de Tsjecha (en de opvolgers ervan) in een literair project wil vatten. Er is zelfs een gerucht dat zegt dat Stalin het manuscript te lezen krijgt en al lezend op zijn achterste poten gaat staan. Schentalinski: ‘Dit is waarschijnlijk een legende, maar het is zeker niet toevallig: zoiets ontstaat niet spontaan.’

In de Sovjetunie worden schrijvers bevoorrecht, zo ook Babel: auto met chauffeur, ruime rantsoenen, comfortabele woning, inclusief kokkin en werkster, buitenverblijf, recht op reizen… Daar staat iets tegenover: er moet gewerkt worden. Babel krijgt opdrachten om scenario’s te schrijven. Hij beheerst het schrijversvak en kan bijgevolg een perfect afgewerkt stuk leveren. Maar literatuur is nog iets anders.

Over zo’n scenario van Babel zegt een redacteur: ‘Toen we het scenario hadden gelezen, keken we elkaar beteuterd aan. Niet dat het slecht was (…) Maar het was een “onechte” Babel (…) en dat ondanks het feit dat iedere regel in het voor ons liggende manuscript zonder twijfel door de hand van Babel was geschreven.’⁽³⁾Isaak Babel. Brieven naar Brussel 1925-1939. 376 pp. Vertaald uit het Russisch door Charles B. Timmer. 1970. Amsterdam, Moussault’s Uitgeverij NV. (1) Het citaat over het scenario staat op p. 331, in de bijlage waarin ene G. Moenblit herinneringen aan Babel ophaalt.

Waar is de grote literator van De rode ruiterij gebleven? Hoe komt het dat Babel geen literatuur meer bedrijft? In 1934 zegt hij zelf dat hij ‘de grootmeester van het zwijgen’ geworden is.

Het literaire project — Tsjeka — waaraan hij werkt, zou pal tegenover de clichés van het socialistisch-realisme komen te staan, dat kan niet anders, Babel is immers een echte kunstenaar en kunst ontsnapt per definitie aan een opgelegd kader. Dat het schrijven van het ‘tsjekaboek’ uiteindelijk op een confrontatie met het stalinisme zou uitdraaien, is trouwens meer dan een veronderstelling. Een bewaard gebleven ‘tsjekaverhaal ⁽⁴⁾Isaak Babel, Verhalen. Vertaald uit het Russisch door Froukje Slofstra. Uitg. Meulenhoff, A’dam. 2001. 573 ps. Het verhaal Soelak (p. 474-476) dateert van 1937 en is een van de laatste die hij kan publiceren. Men veronderstelt dat het een deel van zijn ‘tsjekaboek’ is. verschilt in niets van de spitse manier waarop Babel eerder geschreven heeft. Net zoals hij dat in zijn ‘ruiterij’ gedaan heeft, leidt Babel ons binnen in een wereld van bijzonder wrede mannen. Zo’n boek wil Stalin niet meer gepubliceerd zien. Hij aborteert het door Babel te vermoorden.

Toch laat het geaborteerde project een geschreven spoor achter, waarvan Babel tijdens de ondervragingen even nuchter als briljant opmerkt: ‘De vorm ervan is veranderd in de verslagen van dit gerechtelijk onderzoek.’⁽⁵⁾Op p. 72 in Vitali Chentalinski.