Er beweegt van alles in Duitsland, bij links en bij rechts. In Chemnitz verzamelden zich honderden extreem rechtse activisten nadat een Cubaans-Duitse man was gedood. Dat de verdachten vluchtelingen waren, was voor extreem rechtse groepen aanleiding voor een racistische hetze. De politie, die in er in Saksen om bekend staat met veel wapenvertoon in grote getale aanwezig te zijn bij linkse protesten, kon het nu opeens allemaal niet aan. Mensen die er niet ‘Duits’ genoeg uitzagen werden opgejaagd door de meute.
In een artikel op het linkse adamag.de wordt gewaarschuwd dat een deel van radicaal-rechts zoveel zelfvertrouwen heeft opgedaan dat het nu bewust aanstuurt op escalatie: ‘Men is gewend de door de ”vluchtelingencrisis” veroorzaakte ”systeemcrisis” als het geradicaliseerde waanidee van rechts-radicale mafketels af te doen’, schrijft Marcek Tschekow in Revolution von Rechts?, maar dit onderschat het gevaar dat ‘grote delen van rechts zich al langere tijd in een prerevolutionaire situatie wanen en bewust op zoek zijn naar de volgende escalatie’.
Dat er in Duitsland echter ook een potentieel ligt voor progressieve politiek wordt onderkend door een van de kopstukken van Die Linke, Sahra Wagenknecht. Helaas denkt Wagenknecht dit potentieel het beste aan te kunnen spreken door uitdrukkelijk afstand te nemen van bepaalde linkse principes. Het gaat dan vooral om migratie en vluchtelingen; Wagenknecht staat er al langer om bekend van mening te zijn dat de linkse standpunten hierover mensen af zouden schrikken. De afgelopen periode heeft ze in Die Linke daarom geijverd voor het naar rechts bijstellen van de partijkoers in deze. Alsof mensen voor wie een anti-migratie politiek een prioriteit is, niet al keuze genoeg hebben.
Wagenknecht slaagde er gelukkig niet in om het debat binnen de partij te winnen. Ze heeft daarom, buiten de partij om, de oproep gedaan voor een nieuw beweging, Aufstehen. De nieuwe beweging is uitdrukkelijk geïnspireerd door La France Insoumise. Het is een soortgelijke poging om zonder veel formele organisatie, een grote schare mensen bijeen te brengen rond een opvallende leidersfiguur.
Deze leider, Mélenchon in Frankrijk, Wagenknecht in Duitsland, bespeelt handig de media en spreekt mensen aan met grootse slogans; tegen de rijken, voor de gewone mensen. Juist doordat ze vaag zijn, kunnen veel mensen zich herkennen in dit soort slogans, is het idee. De concrete uitwerking wordt overgelaten aan de leiders en hun vertrouwelingen; democratische structuren voor collectief overleg en discussie zijn maar log, en niet meer van deze tijd.
Wagenknecht krijgt terecht veel kritiek uit links vanwege haar standpunten over migratie. Een deel van Duits links gaat echter zelfs zo ver te stellen dat ze streeft naar een querfront: een alliantie van links en radicaal-rechts. Zulke retoriek zal niet helpen om veel volgelingen van Wagenknecht en potentiële supporters van Aufstehen ervan te overtuigen dat het ook anders kan. Wagenknecht’s politieke retoriek probeert een eenvoudige tegenstelling tussen ‘gewone mensen’ en de ‘gevestigde partijen’ te poneren. Het is een stijl die vaak populistisch genoemd wordt. Waar het toe kan leiden op momenten wanneer het er echt op aankomt, zoals wanneer nazi’s mensen van kleur door de straten van Chemnitz jagen, blijkt uit een verklaring die ze maandag aflegde.
Het tonen van de Hitlergroet, en het opjagen van mensen wordt natuurlijk afgekeurd, de ‘overgrote meerderheid’ van de bevolking heeft daar niks mee. Zonder hier nog langer een seconde bij stil te staan, schakelt ze over op haar core-message: er heerst veel onzekerheid in Duitsland, en dit wordt door rechts geïnstrumentaliseerd. Dat rechts hier succes in heeft, is een gevolg van het verzaken van de linkse partijen. Wagenknecht wil de mensen die lijden onder ‘sociale druk’ weer een werkelijke stem geven. Geen woord over solidariteit met mensen die slechts speelbal zijn in dit politieke spel: vluchtelingen en migranten. Het verband dat Wagenknecht suggereert tussen sociale onzekerheid en racisme is zeer kort door de bocht. Niet iedereen die ‘sociale druk’ ervaart, is opeens van plan Sieg Heil roepend door de straten van Chemnitz te trekken.
Maar er zit wel degelijk een element van waarheid in de retoriek van Wagenknecht en Aufstehen. Verspreid door Europa werft radicaal rechts steun met ‘sociale’ demagogie. Maar dit is slechts een deel van het verhaal. De aantrekkingskracht van racisme komt niet uit de lucht vallen, en zal ook niet vanzelf verdwijnen. Eerdere tegen-protesten in Chemnitz bleven bescheiden, maar op maandag kwamen er tienduizenden mensen naar een antiracistisch concert onder het motto ‘wir sind mehr’.
Het gemeentebestuur spreekt van niet minder dan 65.000 bezoekers. Dat duidt op een potentieel voor toekomstige acties, hopelijk gezamenlijk door en voor iedereen die lijdt onder sociale druk, racisme en anti-vluchtelingenpolitiek inbegrepen.
Alex De Jong is actief bij onze Nederlandse zusterorganisatie SAP-Grenzeloos. Dit artikel verscheen oorspronkelijk op Konfrontatie.
